«Հրանտ Մաթեւոսյան» մշակութային բարեգործական հիմնադրամը հրատարակել է Հրանտ Մաթեւոսյանի «Անտիպներ» երկհատորյակը: Ձեռագրերի վերծանումը, մեքենագիր բնօրինակների, մամուլի հրատարակումների համադրումը եւ խմբագրումն իրականացրել է գրողի եղբայրը՝ գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու Համո Մաթեւոսյանը: Գիրքը կազմել են Համո Մաթեւոսյանը, Վալերի Փիլոյանը, Վերժինե Մովսիսյանը:

«Անտիպներ» երկհատորյակում տեղ են գտել գրողի ակնարկները, պատմվածքները, վիպակները, ինչպես նաեւ «Տախը» վեպը: Երկհատորյակը հրատարակվել է մշակույթի նախարարության պատվերով:

Մեդիամաքսը զրուցել է գրողի որդու՝ հիմնադրամի տնօրեն, նախագծի համակարգող Դավիթ Մաթեւոսյանի հետ:

- Ուշացումո՞վ հրատարակվեցին Մաթեւոսյանի անտիպները:

- Չեմ կարծում թե ուշացումով էր, գաղափարը՝ ձեւավորվելու, առլեցուն դառնալու եւ տեղ հասնելու իմաստով ժամանակ էր ուզում, քանի որ գործ ունեինք գիտաուսումնասիրական աշխատանքի հետ: Ըստ էության՝ մարդիկ տարիների աշխատանք պիտի անեին, որ կարողանային այս ստեղծագործությունների էական մասը արժանի ձեւով մատուցել հանրությանը: Ինչը եւ տեղի ունեցավ: Սա առաջին փուլը համարենք: Դեռ հանրությանը տալիք ունենք՝ անտիպների իմաստով:

- Տեքստերում պահպանվել  է օրիգինալ՝ հեղինակային ուղղագրությունն ու կետադրությունը: Իսկ առհասարակ կարիք կա՞ր խմբագրման, սրբագրման:

- Իհարկե՝ կար, բայց ուրույն խմբագրման եւ սրբագրման խնդիր էր: Խմբագրումը՝ ճիշտ հատվածները ճիշտ տեղերում տեղադրելն էր, դա էլ խմբագրական աշխատանք է: Սրբագրումը վերաբերում էր մեքենագրումից հետո արված վրիպակներին, որոնք անխուսափելի են տքնաջան ծանր աշխատանքից հետո:

- Իսկ կետադրությո՞ւնը:

- Պահպանել ենք հեղինակային խմբագրությունը, որովհետեւ, շատ դեպքերում, ուղիղ եւ անուղղակի խոսքի որոշակի ձեւավորման համար յուրահատուկ կետադրություն է գործածել, եւ չէինք ուզում միջամտել: Արել ենք այնպես, ինչպես սովորաբար անտիպների ժամանակ արվում է:

- «Անտիպներում»  տեղ գտած տարբեր տարիների ստեղծագործություններից ո՞րը կառանձնացնեիք:

- Հանրությունը ամենաշատը «Տախը» վեպին էր սպասում:  Ինձ համար թե՛ «Տախն» էր խորհրդավոր, թե՛ «Եզրովը», թե՛ «Հաղարծինը»: Ինձ համար հիմա շատ բաներ պարզվում են, շատ բաներ համադրվում են ուրիշ ստեղծագործությունների հետ, ժամանակին իր տարբեր հոդվածներում, հրապարակախոսության մեջ եւ բանավոր զրույցների ժամանակ արտահայտած ձեւակերպումների ու մտքերի հետ: Հիմա ես կարծես համապատկերի վերականգնման փորձ եմ անում՝ այս անտիպները ձեռքիս տակ ունենալով:

-Կա՞ն գործեր, որ չեն հրատարակվել խորհրդային գրաքննության արդյունքում: Օրինակ, «Ցորենը»  երբեւէ չի հրատարակվել (նկատի ունեմ՝ մամուլում): Իսկ խորհրդային տարիների համար այն բավական սուր, եթե չասենք քաղաքական շեշտադրումներ ունի:

-Չգիտեմ՝ ինչ պատճառով չի հրատարակվել: Հավաստի խոսք չունենք այն մասին, որ արգելվել է: Քաղաքականությունը Մաթեւոսյանի չափորոշիչներից նայելու դեպքում, մի քիչ փչացած, ես կասեի՝ փտած ոլորտ է, դրա համար երեւի գործածեի քաղաքացիական հասկացությունը, իսկ նա քաղաքացի է եւ մեծ քաղաքացի:  Այսպիսով՝ «Ցորենում» կան քաղաքացիական երանգներ, ինչպես որ կան «Մեծամոր», «Սպիտակ թղթի առջեւ» եւ այլ հրապարակախոսական ստեղծագործություններում:

- Երբեմն անտիպների հրատարակումը փոխում է տպավորությունը գրողի մասին, նրա անձի, գրչի, հասարակական-քաղաքական դիրքորոշման: Մաթեւոսյանի անտիպների դեպքում կա՞ նման խնդիր:

-Ես պարզ ընթերցող չեմ, ավելին, ես շահագրգիռ կողմ եմ: Ես սուբյեկտիվ եմ դատում, չեմ կարող ասել՝ ինչպես դա կփոխի գրողի մասին պատկերացումը: Իմ եւ մեր չարչարված-աշխատած թիմի համոզումն ունեմ, որ դա միայն կարող է վերահաստատել նրա անձի եւ ստեղծագործության հակասականության եւ ծավալների մասին մեր խիստ խորը համոզումը:

Դավիթ Մաթեւոսյանը

Լուսանկարը` One Shot ֆիլմերի փառատոն

- Կա՞ն գործեր, որ չեք պատրաստվում հրատարակության հանձնել:

-Բացարձակապես: Պարզապես, նամականու եւ օրագրային նոթերի վերաբերյալ դիրքորոշումների տարբերություն եղավ: Որոշեցինք վերապահում ունենալ եւ առայժմ դրանցով չզբաղվել: Պետք է հասկանալ՝ ինչպես մատուցել մարդկանց այդ ամենը, որովհետեւ սուր, ցավեցնող գնահատականներ կան իրադարձությունների եւ անձանց մասին, որոնք հիմա էլ կենդանի են: Միեւնույն ժամանակ, մենք չենք ուզենա եւ երբեք չենք բռնանա իր խոսքի վրա: Հարց է առաջանում, թե ե՞րբ է պետք դրանք հրատարակել, դրա վերաբերյալ որոշում կունենանք: Կան նաեւ խիստ անձնական նկատառումներ, նոթեր, որոնք իրոք չարժե հրատարակել:

- Երկհատորյակում տեղ է գտել նաեւ Մաթեւոսյանի ձեռագիրը: Զգացմունքային ազդեցությո՞ւն ունի ձեռագիրը, նաեւ խոսում է հեղինակի մասի՞ն:

- Ձեւավորման համար ենք դա դրել, որովհետեւ համարում ենք, որ հրաշալի, գեղեցիկ, մարգարտաշար ձեռագիր է ունեցել, եւ քանի որ անտիպներ էին, հայեցակարգային առումով կարող էր ձեռագիր-անտիպ զուգամիտումն առաջանալ:

- Գրքում տեղ գտած նկարների ընտրությունն ինչո՞վ է  պայմանավորված:

- Այդ երկու նկարներում առկա էմոցիոնալ լիցքով: Նույն դիրքից, բայց տարբեր տարիներին արված նկարներ են: Եթե մանրամասնեմ՝  մեջքով դեպի մեզ, դեմքով՝ աշխարհին նստած լինելը հենց անտիպներն է խորհրդանշում:

Հրանտ Մաթեւոսյանը

Լուսանկարը` Համազասպ Խաչատրյան

Աշխարհը, որ ինքը ստեղծել է ու հիմա մեզ է տալու, մեզ մեջքով է՝ իր հետ միասին, բայց իր առջեւ բացված է եւ ինքը տեր է այդ աշխարհին: Մեզ առաջարկում է բացել, առաջ գնալ, փորձ անել՝ գտնել բանալին եւ մուտք գործել այդ աշխարհը:

- Կարծում եք՝ անվերապահորե՞ն կընդունվեն անտիպները, թե՞ քննադատություններ էլ կլինեն:

- Ես իր գրականության ծառայողն եմ եւ այս դեպքում իմ գործն եմ արել: Կուզենայի՝ օբյեկտիվ քննադատության հանդիպեր: Հույս ունեմ, որ այս գիրքը այդպիսի մարտահրավեր նետում է գրականագիտությանը եւ գրաքննադատությանը: Այլ հարց է, թե որքանո՞վ է գրականագիտությունն ու գրաքննադատությունն այսօր պատրաստ այդ մարտահրավերին: Կարծում եմ՝ երկհատորյակն իր գոյությամբ  (ինչպես որ Մաթեւոսյանի ողջ ստեղծագործությունը) կարող է գրականագիտական-գրաքննադատական մի ամբողջ դպրոց ձեւավորել:

- Դուք ռեժիսոր եք: Անտիպների մեջ տեսնո՞ւմ եք գործեր, որ կարող են նոր լավ ֆիլմերի նյութ դառնալ:

-Անպայմանորեն տեսնում եմ, բայց մենք դեռ նրա նախորդ ժառանգությունը չենք յուրացրել, այնպես որ, անտիպների հերթը դեռ կհասնի: Այս երկհատորյակի մասին չեմ խոսի, մի քիչ թարմ է եւ ժամանակ է ուզում: Կխոսեմ «Նանա իշխանուհու կամուրջի» մասին, որ ինքնին էպոպեա է եւ կինոպատում, սերիալային ինչ-որ բան է ենթադրում, բայց սերիալ` բարձրորակ արեւմտյան հասկացությամբ, ոչ` մեր հեռուստաաղբով, որ այսօր լցված է եւ շարունակելու է լցվել:

-Մաթեւոսյանի Ահնիձորը, գյուղը փոխվե՞լ է:

-Մաթեւոսյանի նկարագրած գյուղը հենց Մաթեւոսյանի խոսքով՝ փոխվում էր այն ժամանակ, երբ ինքը դրա մասին գրում էր: 60-ականներին դա այլեւս այն գյուղը չէր, որ ինքը մանկության տարիներին տեսել եր: Ահնիձորն՝ առավել եւս, նույնիսկ 60-ակաների գյուղը չէ այսօր:

- Գրքի վերջում նշում եք, որ  իր կյանքի առնվազն վերջին տասնամյակում Հրանտ Մաթեւոսյանի մասին կարծրացած կարծիք կար, թե չի գրում: Իսկապե՞ս լռում էր:

-Չէ, չէր լռում, «Տախը» դրա առհավատչյան է, մինչեւ կյանքի վերջին րոպեն գրվելիս է եղել:

-Ուրեմն, ինչի՞ համար էր այդ պատկերացումը:

-Որովհետեւ ինքն էր այդպես վկայում, ասում էր՝ չեմ գրում: Պիտի փորձենք վերծանել Մաթեւոսյանի «քիչ եմ գրում» կամ «չեմ գրում» ձեւակերպումները: Մաթեւոսյանը «գրում եմ»  ասում էր միայն այն դեպքում, երբ ստեղծագործությունն՝ իր բոլոր չափորոշիչները եւ հենց իր ինքնաքննադատական ծանր վերադիտարկումն ու խմբագրումը հաղթահարելով՝ վերջակետի էր արժանանում ու տրվում տպագրության: Մինչ այդ՝ ստեղծագործությունը համարում էր չգրված: Սա է խնդիրը: Փորձեք համեմատել այսօրվա գրողներից շատերի հետ, որոնք, դեռ չգրած, ասում են, որ գրում են, ու կհասկանանք էական տարբերությունը դիրքորոշումների:

Հրանտ Մաթեւոսյանը

Լուսանկարը` անհայտ հեղինակ

-Գրականագետ Վալերի Փիլոյանը գրքի առաջաբանում ասում է, որ  գրողը չի կարող լռել, գրողը խոսում է նաեւ իր մահից հետո: Իր իսկ բարձրացրած՝ «ե՞րբ է լռում գրողը» հարցին ի պատասխան մի քանի տարբերակներ է նշում, որոնցից մեկը հետեւյալն է. «Երբ գրողը խոսում է ինքն իր հետ՝ իր ներսում»: Ի՞նչ եք կարծում՝ Մաթեւոսյանի պարագայում ասվա՞ծն էր շատ, թե՞ չասվածը:

- Չդրսեւորվածը, չասվածը, չձեւակերպվածը, որովհետեւ իր անվերապահորեն հզոր գոյությունը բախվել էր մեր անզոր դարձած իրականությանը, եւ այդ բախումը քայքայիչ էր իր համար: Ես մի քանի անգամ վկայել եմ, կարող են վկայել նաեւ մյուս հարազատները, ինքը գրելիս, մանավանդ, երբ ծավալուն ստեղծագործություն էր գրում, ֆիզիկապես հիվանդանում էր: Դա, կարծում եմ,  նյարդային եւ մտավոր  գերլարման հետեւանք էր: Ուրեմն պատկերացրեք, թե չգրելն ինչ ծանր կլիներ նրա համար, եւ միեւնույն ժամանակ, այդ կուտակվածը թղթին հանձնելը ինչպիսի պատասխանատվություն էր ենթադրում, ինչպես էր այդ ամենը բախվում առկա պայմաներին, իրավիճակին, որում ինքը պետք է ենթադրաբար գրեր: Այդ ամենը շատ խորը հակասական եւ հիվանդագին բախման էր բերել իրեն:

- Ձեր խոսքում նշել եք, որ Մաթեւոսյանը չէր ուզում դառնալ սեւ օրերի մարգարեն: Կա նաեւ գրի զորությա՞ն խնդիրը, մարգարեի (գրողի) խոսքը, ի վերջո, իրականությո՞ւն է դառնում:

-Այո, «ի սկզբանե էր բանը»: Նա անվերապահորեն այդ տեսակետի կրողն էր, համարում էր, որ ինչ-որ ասվում է, կարող է տեղի ունենալ եւ տեղի է ունենում՝ կախված գրի զորությունի, եւ հենց այդ պատճառով չէր ուզում ասել այն, ինչ տեսնում էր: Որովհետեւ ինքը եթե ասեր, միայն ճշմարիտ ձեւակերպում էր տալու, ինչը կնշանակեր սրված, վատթարագույն, հանճարեղ ձեւով ձեւակերպված խոսք, որը կարող էր սեւ հանճարի իրականություն ստեղծել:

-«Հայրենիքները չեն տրվում մեկընդմիշտ, հայրենիքները նվաճվում են ամեն օր: Մեկընդմիշտ տրված հայրենիքներ չկան: Վատ են այն որդիները, որ հայրերի տան տեղը իրենց տները չեն բարձրացնում: Վատ սերունդներ են այն սերունդները, որ իրենց հայրենիքները նորից  չեն գտնում...»: «Ես տեր եմ իմ ժամանակին» ակնարկից են այս տողերը: Կարծես այսօրվա համար է գրված:

-Իսկ կա՞ որեւէ խոսք իր ասածից, որ այսօրվա համար չէ: Եթե մի թեթեւ վերացարկվենք կոնկրետ իրավիճակում, կոնկրետ անուններ թվարկելուց,  ես չեմ կարծում, թե ինքը հրապարակախոսական որեւէ խոսք ունի, որը այսօր ու վաղը ու վաղվա վաղը  Հայաստանի եւ աշխարհի համար ճշմարտություն չլինի:

- Ի՞նչ կասեք անավարտ գործերի մասին:

- Ես իմ առաքելություն եմ համարում դրանք սկզբում հրապարակելը, ապա ընթերցելը: Հետո կասեմ, հիմա ասելիք չունեմ:

- «Ասեմ նաեւ, որ այս բոլորը՝ տապակած կարտոֆիլը, թեյամանի խշշոցը, սպիտակ անկողինը, կինոն, առանձին-առանձին բավական են երջանկության համար»,- «Շոգը» պատմվածքից են այս տողերը: Հրատարակվել է «Հայաստանի աշխատավորուհի»  ամսագրում 1971-ին: Կարծում եք՝ մեր այսօրվա իրականության մեջ այսպիսի տողեր կգրե՞ր:

-Կգրեր անպայմանորեն: Դա տվյալ պահին քո ձեւավորած փոքրիկ միջավայրում, քո դրախտով երջանիկ լինելն է: Աշխարհը, կյանքը այդպես տեսնելը ապրելու եւ քո շրջապատը ապրեցնելու պարտադիր նախապայմանն է: Ի դեպ, «Շոգը» այն պատմվածք է, որի շնորհիվ Հրանտ Մաթեւոսյանը եւ Վիլյամ Սարոյանը ծանոթացել են: Սարոյանը սովորաբար Հայաստան էր գալիս հետեւյալ կերպ. Նյու Յորքից շոգենավով՝ Լենինգրադ, որտեղ նրան հայ գրողները դիմավորում էին եւ ուղեկցում Հայաստան:

Flashback | 2017-09-05 18:01:24

1988-ին Լիսաբոնում Բրոդսկին «պոկ չէր գալիս» Հրանտ Մաթեւոսյանից

Այցերից մեկի ժամանակ նա պատմել է, որ շոգենավում ծանոթացել է նավապետի հետ, իմանալով, որ Սարոյանը հայ է, նավապետն իրեն է տվել մի ժողովածու, որտեղ հայ գրողի գործ կա: Դա «Շոգը» պատմվածքն էր (այդ ժողովածուն մենք չունենք, մինչ օրս փնտրում ենք, տեղյակ էլ չենք եղել, որ ռուսերենից թարգմանվել է անգլերեն): Այդպես, Հայաստան գալով,Սարոյանը հանդիպում էր պահանջել Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ, ու ընկերացել էին:

- Ինչպե՞ս են «Անտիպները» հասնելու ընթերցողին:

- Երկհատորյակը տպագրվել է պետական պատվերով՝ 300 օրինակ, նախատեսված է ոչ առեւտրային տարածման համար: Մշակույթի նախարարությունը ճիշտ որոշում է կայացրել, բաժանելու է գրադարաններին, դպրոցներին եւ այլն: Մեր հիմնադրամը, որպեսզի  ընթերցողների համար այս կարեւոր բացը հաղթահարի, նախաձեռնել է մեկենասական տպագրություն:

Երկու ծավալ՝ 100 եւ 50 օրինակ տպագրում ենք համապատասխանաբար Մայր Աթոռ Սբ Էջմիածնի մեկենասության եւ «Գառնի Ինվեստ» ունիվերսալ վարկային կազմակերպության գործընկերության եւ շնորհիվ: Այս ծավալները նույնպես վաճառքի ենթակա չեն: Մենք 100 օրինակ նախատեսել ենք եւ փնտրում ենք գործընկերոջ, որը կստանձնի այդ  100 օրինակի մեկենասությունը:

Ակնհայտորեն այս ծավալն էլ չի բավարարելու, սպասումները եւ զանգերը շատ են, այնպես որ, մոտ ապագայում այդ տիպի առաջարկների համար մենք բաց ենք, շնորհակալությամբ կհամագործակցենք այս երկհատորյակը 100-ական օրինակ տպագրելու եւ ընթերցողին հասցնելու համար:

Արմինե Սարգսյան