«Փոքրիկ իշխանը» Հրաչի ամենասիրելի ստեղծագործությունը չէ, ու հաճախ կատակում է, թե երբեւէ չի էլ կարդացել, բայց ընկերներն ու ծանոթները Փոքրիկ իշխանի հետ կապված որեւէ իր տեսնելիսˋ առաջինը Հրաչին են հիշում:
Իր համար էլ անսպասելիˋ Հրաչը դարձավ Փոքրիկ իշխանի կոլեկցիոներ: Տարիներ առաջ Անտուան դե Սենտ-Էքզյուպերիի աշխարհահռչակ ու սիրված ստեղծագործությունը գնել էր, որ նվեր տար, ու նվիրելուց առաջ որոշեց կարդալ:
Հրաչ ԻվանյանըԼուսանկարը` Մեդիամաքս
«Ո՛չ հավաքածուի միտք կար, ո՛չ էլ գիտեի գրքի՝ այդքան լեզուներով թարգմանված ու այդքան օրինակով հրատարակված լինելու մասին: Պատահաբար մոտս կուտակվեց մի քանի լեզվով «Փոքրիկ իշխան», ու մի օր հասկացա, որ շարք է դարձել: Սկսեցի գրքի մասին նյութեր փնտրել: Միտք առաջացավ հայերեն առաջին օրինակը գտնելու, տեսնելու, ունենալու, ու էդպես ձեւավորվեց հավաքածուի գաղափարը»:
Լուսանկարը` Մեդիամաքս
Քանի «Փոքրիկ իշխան» ունի ու որ լեզուներով, փոքրիկ տղայի տեսքով քանի առարկա կա իր հավաքածուում, Հրաչը չգիտի. թիվը շատ արագ է փոխվում՝ ընկերներն են արտերկրից բերում, ինքն է փոխանակում այլ կոլեկցիոներների հետ: Բազմաթիվ են նաեւ Էքզյուպերիին ու նրա մյուս գործերին առնչվող գրքերը:
Շատերի համար «Փոքրիկ իշխան»-ի նկատմամբ այս հետաքրքրությունը տարօրինակ զբաղմունք է, ավելորդ ծախս, գրապահարանում իզուր զբաղեցվող տարածք: «Ինչո՞ւ է հավաքում» հարցի պատասխանը ինքն էլ չգիտի:
Լուսանկարը` Մեդիամաքս
««Փոքրիկ իշխանը», որպես գրական-գեղարվեստական ստեղծագործություն, ինձ առանձնապես չի հետաքրքրում: Այն մեծ հնարավորություն է տալիս հավաքածու ստեղծելու, որովհետեւ դուրս է եկել գրքի շրջանակից: Մեզ հայտնի ու անհայտ գրեթե ամեն ինչ կա Փոքրիկ իշխանի տեսքով՝ սկսած առօրյայում օգտագործվող իրերից: Փոքրիկ իշխանն ինձ հետաքրքրում է որպես հավաքածուի նմուշ, հետեւաբար, ես նրա, այսպես ասած, ապրանքային տեսքն եմ ուսումնասիրում՝ կազմը, թղթի որակը, կամ հիմա շատ է հրատարակվում ոչ հեղինակային նկարներով»:
Լուսանկարը` Մեդիամաքս
Հրաչը գրապահարանում առանձին դարակ է հատկացրել հայերեն «Փոքրիկ իշխան»-ներին: Ունի իրեն հայտնի 34 հայերեն հրատարակություններից (ներառյալ՝ նույն հրատարակությունները՝ փափուկ եւ չոր կազմով-հեղ.) 31-ը: Գրեթե մի տան մեծության մոլորակից Երկիր եկած տղայի մասին պատմությունը, ամենայն հավանականությամբ, առաջին անգամ 1961 թվականին ֆրանսերենից հայերեն թարգմանել է Սոֆի Ավագյանը, հրատարակել «Հայպետհրատ»-ը: Դրանից հետո բնագրից եւ ռուսերենից «Փոքրիկ իշխանը» թարգմանվել է մի քանի անգամ ու ավելի շատ՝ հրատարակվելˋ արեւելահայերեն, արեւմտահայերեն, համշենի բարբառով, դասական ուղղագրությամբ:
Լուսանկարը` Մեդիամաքս
Որպես կանոն՝ գրքի վրա հեղինակի գույքային իրավունքը գործում է նրա կյանքի ընթացքում եւ մահից 70 տարի հետո, ապա այն դառնում է հանրային սեփականություն: «Փոքրիկ իշխանը» «ազատվեց» հեղինակային իրավունքից 2015-ի հունվարի 1-ին: Ու անմիջապես ամբողջ աշխարհում հարյուրավոր նոր հրատարակություններ ու թարգմանություններ հայտնվեցին: Միայն 2015-ին թուրքերեն ավելի քան 80 նոր գիրք հրատարակվեց:
«Փոքրիկ իշխանը» ծնվել է Նյու-Յորքումˋ 1943 թվականին՝ Էքզյուպերիի համար դժվար շրջանում: Գերմանական զորքերը մտել էին Փարիզ, ֆրանսիական բանակի օդաչուն թողել էր հայրենիքն ու տեղափոխվել Միացյալ Նահանգներ: Այստեղ նրան առաջարկում են հեքիաթ գրել: «Փոքրիկ իշխանը» նախ անգլերեն տպագրում է Reynal & Hitchcock հրատարակչությունը, ապաˋ ֆրանսիական Gallimard-ը:
Լուսանկարը` Մեդիամաքս
Աստվածաշնչից հետո ամենաշատ թարգմանված (մոտ 350 լեզու եւ բարբառ -հեղ.) ու միլիոնավոր օրինակներով հրատարակված ստեղծագործությունը 75 տարեկան է:
«Անտարես»-ը հայաստանյան առաջին ու միակ հրատարակչությունն է, որ չսպասեց 2015-ին ու գնեց «Փոքրիկ իշխան»-ի հեղինակային իրավունքները: «Անտարես»-ի տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանն ասում է, որ «Փոքրիկ իշխան»-ի հրատարակիչներին ամբողջ աշխարհում մատով են ցույց տալիս, հատկապես՝ եթե գիրքը լույս է տեսել հեղինակային իրավունքի ձեռքբերմամբ:
Անտարեսի հրատարակություններըԼուսանկարը` Մեդիամաքս
«Աշխարհում կան ուղենշային գրքեր, որոնցով որոշվում էˋ տվյալ երկրի շուկան ազատ է, թե՝ ոչ, գող է, թեˋ ոչ: Այդ գրքերից մեկը «Փոքրիկ իշխան»-ն է: Այսինքնˋ եթե «Փոքրիկ իշխանը» գնվել եւ հրատարակվում է հեղինակային իրավունքի պահպանմամբ, ապա սա այս տիպի պետություն է, եթե գողացված է, ուրեմն, ուրիշ տեսակի պետություն է: Ես հասկացա, որ օր առաջ պետք է գնել «Փոքրիկ իշխան»-ի հեղինակային իրավունքը: Եվ դա մեր առջեւ շատ դռներ է բացել: Միջազգային ասպարեզում դու կարող ես ընդամենն ասել՝«Փոքրիկ իշխան» եմ հրատարակում: Երբ դա հեղինակային իրավունքի ներքո էր, պատիվն ավելի մեծ էր»,- ասում է Արմեն Մարտիրոսյանը:
Արմեն ՄարտիրոսյանըԼուսանկարը` Մեդիամաքս
Հայաստանյան մի շարք հրատարակչություններ չդիմացան «Փոքրիկ իշխանը» ունենալու գայթակղությանը՝ անգամ առանց հեղինակային իրավունքի: Թեեւ գրքին հավելյալ արժեք հաղորդում են հեղինակի նկարազարդումները, բայց հատկապես վերջին տարիներին միջազգային շուկայում հայտնվում են Փոքրիկ իշխանի նոր պատկերներ: 2016-ին «Կռունկ» տպագրատունը հրատարակեց Փոքրիկ իշխանի ծանոթ նկարազարդումներից զգալիորեն տարբեր պատկերներ: Թեեւ գրքում նշված է, որ դրանց հեղինակը Կիմա Ինջյանն է, բայց այն ամբողջությամբ կրկնում է կորեացի նկարչի աշխատանքները:
Կռունկի հրատարակություններըԼուսանկարը` Մեդիամաքս
«Կռունկ»-ի ներկայացուցիչ Արման Աթանյանն ասում է՝ ուզում էին ընթերցողին այլընտրանք առաջարկել: Փորձել են նկարների հեղինակի հետ կապվել, չի ստացվել: Ըստ նրա՝ տպագրել են 500 օրինակ, որը մինչ օրս չի սպառվել. ընթերցողը հեղինակային նկարներն է նախընտրում:
«Փոքրիկ իշխան»-ի հայերեն վերջին հրատարակությունը «Էդիթ Պրինտ»-ինն է՝ առանձին գրքով եւ «Նամակ պատանդին» կարճ ստեղծագործության հետ:
Շուշանիկ Թամրազյանն ասում է՝ ամեն թարգմանիչ ունի գրքեր, որոնք թարգմանելու մասին երազում է: Իր համար այդպիսի ստեղծագործություն էր «Փոքրիկ իշխանը»:
«Յուրաքանչյուր թարգմանություն հանդիպում է հեղինակի եւ թարգմանչի միջեւ: Սա իսկական ներքին տոնախմբություն է՝ պայծառանում է թարգմանության լեզուն, բնագիրը եւ թարգմանված տեքստը հանդիպում են իրար: Սա մի այնպիսի զգացում է, որ ուզում ես անպայման ապրել քեզ սիրելի գործի առիթով»:
Ուսանողական տարիներին արված հատվածական թարգմանություններն ամբողջացրեց, ու 2018-ին գիրքը վերահրատարակվեց: Շուշանիկ Թամրազյանը նկատում է, որ փիլիսոփայական հեքիաթը վճիտ, թափանցիկ լեզվով է արտահայտված: «Փոքրիկ իշխանը» չի խոսում աֆորիզմներով, փիլիսոփայական խրատներով, թեեւ հիշեցնում է շատ խոր, համամարդկային ճշմարտությունների մասին:
Փոքրիկ իշխանը Մեծ Իշխանասարի (3549) գագաթինԼուսանկարը` Հրաչ Իվանյանի
«Սա է, թերեւս, «Փոքրիկ իշխան»-ի առեղծվածն ու բացառիկ կախարդանքը»,- ասում թարգմանիչն ու ընդգծում, որ այդ առերեւույթ պարզությունը խաբուսիկ է: Ասում է՝ միշտ էլ մեծ է գայթակղությունը՝ տեքստը կոկելու, կրկնությունները վերացնելու, կրկնվող բառը դերանվամբ փոխարինելու: Մի քանի նախադասություն փորձել է այսպես ասած «հղկել», ու զգացել է՝ «Փոքրիկ իշխանը» նեղացավ, ներփակվեց ինքն իր մեջ ու հեռացավ խորք, եւ տեքստն այլեւս չի զրնգում, ինչպես բնագրում:
«Այստեղ Էքզյուպերին կարծես մոտենում է լեզվի մանկությանը ու ենթագիտակցորեն փնտրելով իր երկրորդ ես-ինˋ Փոքրիկ իշխանինˋ փնտրում է նաեւ լեզվի նախաստեղծ ակունքը, երբ յուրաքանչյուր բառ մի ներկայություն է, օժտված է ուրույն կախարդանքով, ինչպես նոր խոսել սովորող երեխայի համար յուրաքանչյուր բառն առեղծված է: Այդ զուլալ լեզուն հեշտ չէ պահպանել թարգմանության մեջ:
Փոքրիկ իշխանը Փոքր Իշխանասարի (3451) գագաթինԼուսանկարը` Հրաչ Իվանյանի
Օրինակ՝ նախորդ թարգմանություններում փորձել են մեծահասակի լեզվամտածողության տեսանկյունից տրամաբանորեն հարթեցնել հայտնի ֆրազներից մեկը՝ «Խնդրում եմ, մի գառնուկ նկարիր ինձ համար»: Բայց բնագրում ասվում է. «Խնդրում եմ Ձեզ... մի գառնուկ նկարի՛ր ինձ համար...»: Հայերենում գուցե սխալ թվա, որ «Ձեզ»-ով սկսվող նախադասությունն ավարտվում է «դու»-ով: Բայց սա ո՛չ վրիպակ է, ո՛չ էլ հեղինակի քմահաճույքը: «Խնդրում եմ Ձեզ»-ը մի անկյանք կաղապար է, քաղաքավարի դիմելաձեւ, որը երեխան ինչ-որ տեղից լսել ու անգիր է արել: Բայց դադարից հետո ծնվում է իսկական հարցը, որը ձեւակերպում է «դու»-ով»:
Թեեւ «Փոքրիկ իշխանը» ամենավաճառվող գիրքն է, «Էդիթ Պրինտ»-ի մարքեթինգի տնօրեն Շավարշ Կարապետյանն ասում է, որ ստեղծագործությունը վերահրատարակելն իրենց համար բիզնեսի հարց չէր. ցանկացած հրատարակիչ երազում է այս գիրքն ունենալու մասին:
Էդիթ Պրինտի հրատարակություններըԼուսանկարը` Մեդիամաքս
«Էդիթ Պրինտ»-ը որոշել է հայ ընթերցողի համար ամբողջությամբ բացահայտել գրականությանն ու ավիացիային սիրահարված Էքզյուպերիին: Շուշանիկ Թամրազյանի թարգմանությամբ լույս են տեսել «Ռազմական օդաչու», «Գիշերային թռիչք», «Մարդկանց երկիր», «Նամակ պատանդին» գործերը, որոնք գրող-օդաչուի կենսագրության կարեւոր դրվագներն են: Թարգմանվում է նաեւ «Միջնաբերդ»-ը՝ Էքզյուպերիի վերջին ու անավարտ գործը:
«Անտարես»-ը եւս չի մոռանում «Փոքրիկ իշխան»-ին: 5 հրատարակություններին կավելանա եւս մեկը: Շուտով լույս կտեսնի գրքի փոքրիկˋ հուշանվերային տարբերակը:
Փոքրիկ իշխանը համաշխարհային բրենդ է: Ենթադրաբար «B 612» աստղակերպից իջած տղայի ու նրա օդաչու ընկերոջ պատվին աշխարհի տարբեր ծայրերում արձաններ են կագնեցրել, ֆիլմեր ու մուլտֆիլմեր նկարահանել, թատերական ու օպերային ներկայացումներ, մյուզիքլներ բեմադրել: Ալզասում բացվեց Փոքրիկ իշխանին նվիրված մեծ զբոսայգի, Փարիզում գտնվող պաշտոնական խանութում սիրված գրքի հերոսների պատկերներով բազմաթիվ իրեր են վաճառվում:
«Փոքրիկ իշխան»-ի հաջողությունը Էքզյուպերին չհասցրեց վայելել: 1944-ի հուլիսի 31-ին Կորսիկայի օդանավակայանից Սենտ-Էքսը մեկնեց հերթական ռազմական առաջադրանքին: Վայրէջքի մասին լուրին ընկերները երկար սպասեցին: Ավելի ուշ արձանագրեցին՝ օդաչուն չի ժամանել, համարվում է կորած:
Լուսինե Ղարիբյան
Լուսանկարները՝ Շաքե Հովհաննիսյանի եւ Հրաչ Իվանյանի արխիվից
Կարծիքներ
Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում: