Մայրիկիցս լսել էի, որ Հովհաննես Շիրազը ժամանակին բանաստեղծություններ է նվիրել տատիկիս՝ գրականագետ Արփիկ Ավետիսյանին՝ «Թանգարանի թանկ Արփիկին» մակագրությամբ: Տատիկս երկար տարիներ աշխատել էր Երեւանի Հովհաննես Թումանյանի թանգարանում, ապա Ե. Չարենցի անվան Գրականության եւ արվեստի թանգարանում, բազմաթիվ հայտնի արվեստագետների հետ անձնական, նամակագրական կապեր ուներ:  

Մայրիկիս պատմությունը ես էլ բարեխղճորեն փոխանցեցի երեխաներիս, երբ դպրոցում Շիրազ էին անցնում. այսպես ու այսպես, ձեր մեծ տատիկին Շիրազը բանաստեղծություններ է նվիրել: Բայց թե ինչ բանաստեղծություններ էին, գաղափար չունեի: Մինչեւ որ վերջերս տատիկիս արխիվում գտա Շիրազի ձեռագրերը: 

Խունացած թղթերը խնամքով դասավորված են թղթապանակներից մեկում, մի թղթի վրա էլ նշված է, թե ինչ պայմաններում է գրել Շիրազն այդ բանաստեղծությունները: 

Ստորեւ ներկայացնում եմ տատիկիս ծանոթագրությունը:

«Հայրենական պատերազմի տարիներին մեր թանգարանը, որ կոչվում էր Գրական թանգարան, մի տեսակ հավաքատեղի էր դարձել քաղաքում մնացած մտավորականության համար: Ոչ պաշտոնական գործով գալիս էին թանգարան բանաստեղծներն ու արձակագիրները, նկարիչներն ու քանդակագործները: Ամենից հաճախ գալիս էին Մարտիրոս Սարյանն ու Նաիրի Զարյանը: Զրույցի թեման մեկն էր՝ պատերազմը. գերմանացիները հասել էին ընդհուպ Կովկասյան լեռներ: Բոլորս անհանգիստ էինք: 

Հատուկ ռեպորտաժներ | 2017-04-15 11:08:09

Շիրազի սենյակի փակ դուռն ու անտիպ պոեմներով պահարանը

Երիտասարդ աղջիկներով սպասում էինք այդ իմաստուն ու խելացի մարդկանց, որ կգային, հուսադրող խոսքեր կասեին: Մարտիրոս Սարյանը գլխիկոր երկար նստում էր, ոչինչ չէր խոսում, ու միայն գնալուց առաջ ասում էր. «Գերմանացիների առաջխաղացումը նշանակություն չունի. Հիտլերը պարտված է, դիմացեք. շատը գնացել, քիչն է մնացել»: 

Շատ հաճախ թանգարան էր գալիս Շիրազը՝ միշտ տխուր ու անտրամադիր, մեր զրույցներին չէր խառնվում: Մտնում էր արխիվ, ու թեեւ կողմնակի մարդկանց մուտքն արգելված էր, բայց Շիրազի համար բացառությունների օրենքն էր գործում: 

-Խոմ չեմ ուտելու էդ թղթերը,-ասում էր նա ու ներս մտնում: Դարակներից հանում էր Թումանյանի թղթապանակը, կարդում նրա ձեռագրերը, համբուրում «Անուշ»-ի ձեռագիրը, թղթերը խնամքով տեղը դնում: Զարմանում էր Տերյանի ձեռագրի վրա՝ ինչպե՛ս է այսպես կանոնավոր, գեղեցիկ գրել: Թանգարանում նա ոչ միայն ընթերցում էր, այլեւ, հենց մուսան գալիս էր, վերցնում էր թուղթն ու մատիտն ու գրում»:

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Ահա թանգարանում գրած նրա անտիպ բանաստեղծությունները:  

Այստեղ (թանգարանում)

Թղթե՛ր ու թղթե՛ր ու թղթե՛ր, թղթեր,

Ոսկի նշխարներ նիրհող սրբության

Օ՛, թղթեր անգին՝ տխուր վկաներ

Օրերի անցած, անցած խնդության:

Նոքա իրար հետ չեն խոսում երբեք

Ու դարեր, դարեր կլռեն նրանք,-

Թե զրնգան աշխարհում այս սեգ

Տխրություն ու մահ, խնդություն ու կյանք:

Բայց ի՞նչ եք լռում, խոսեցեք ինձ հետ

Չէ՞ որ լեզուն եք դուք անմահության:

Խոսի՛ր, լռություն՝ կյանք ցնորավետ,-

Թող զնգան ձայներն այս հարստության:

Թող մեկ էլ ելնեն անմահներն ամեն,

Թող վառվի նորից կրակը նրանց

Ու թե անմահ են՝ թող գինի խմեն,-

Վոհ, անմահություն, հավերժ ես մեռած:

Շիրազ, 1942

Լուսանկարը` Արփիկ Մինասյանի արխիվից

Թանգարանի բոլոր աշխատակիցներին

Ախ, ձեզնից առաջ իրենք են սիրով

Գուրգուրել իրենց գանձերը մեկ մեկ՝

Այս անմահները, որ անցան մահով,

Որ մահվան գրկից չեն գալու երբեք:

Ի՞նչ իմանային՝ թե դուք կարոտով

Պիտի փարվեիք հուշերին նրան՝

Այս թուղթ-գանձերին, հուշերին այս ծով,

Խոհերին այս խոր, հույզերին՝ անանց:

Ի՞նչ իմանային, թե գուրգուրանքով

Կհամբուրեիք հետքերը խոսքի,

Եվ հուշերն իրենց՝ լցված ձեր կյանքով

Պիտի դառնային զանգակներ ոսկի:

Ցնորք չէ սակայն, օ՛, դուք էլ կանցնեք,-

Բայց ո՞վ կթողնի անմահ մի բեկոր,

-Ձեր գուրգուրանքը ու ձեր ջանքը սեգ

Չի թողնի ձեր հուշն երբեք գլխիկոր:

Թանգարանում

Եղա աշխարհում հավիտենության,

Երկի, գեղեցկի անհուն ծարավով,

Եվ հոգուս խորքում կյանք առած ելան

Աշխարհի մեծերն իմ երազներով: 

Մի օր Շիրազը թանգարան է մտնում այն ժամանակ, երբ տատիկս սարսափելի հուզված էր: Ամուսինը՝ Ցոլակ պապս, ռազմաճակատում էր, նրանից երկար ժամանակ լուր չկար: Շիրազն ինքն էլ հուզվում է ու անմիջապես գրում այս բանաստեղծությունը:                           

Արփիկին   

Համբույրներդ տուր գարնան հովերին

Հովերն համբույրիդ նման են այնքան,

Համբույրներդ տուր գարնան հովերին,

Հովերն համբույրդ կտանեն նրան:

Նա տուն պիտի գա գարնան հովերին

Քո վառվող սրտիդ՝ որպես հով գարուն: 

Հունիսի 14, 1943 թ., Երեւան

Լիլիթ Ավագյան