- Սրանից տասնվեց տարի առաջ, աղջիկ ջան, էս էլ չկար. լույս չկար, մեքենա չկար, բան չկար: Սաքոս որ ծնվեց, գյուղում մի քանի կանանցով էինք: Տատմեր չկար…

Գյուղի` տասնվեց տարի առաջվա այն մի քանի կանայք, իրար հերթ չտալով, Սարգիսի ծնունդն են պատմում: Ասում են` երեխան պիտի ծնվեր, տատմեր չկար, տղամարդ չկար, ի՞նչ անեինք: Վախից տատմեր դարձանք:

Մատներ էին դողում, հետո` սիրտ: Հետո արդեն աղմուկ-աղաղակով լույս աշխարհ եկավ ամենաիսկական վաղազինցին ու Վաղազինի համար առաջին բնակիչը` Սաքոն: Իսկ համար առաջին, որովհետեւ նա միակն է, ով հենց գյուղում  է ծնվել, իրենց տանը:

Սարգիսն ընտանիքի վեցերորդ երեխան էր լինելու: Հինգ աղջիկների հայր Ռադիկը հույսը կտրել էր երեւի էս սար ու ձորերում, մոռացել` երեխայի ծնվելու ժամանակը:

Ու ծնվել էր նրա միակ տղան` մոմի ու փայտի վառարանի լույսի տակ:

Երբ ժամեր անց հնարավոր էր եղել ծննդկանին ու երեխային իջեցնել Բերձոր, ցուրտ հիվանդանոցում կարերն ու պորտալարը ուսումնասիրել էին ու ասել` լավ էլ կար եք տվել, ձեռքի շնորհքով հարսներ եք երեւում: Պատմում են գյուղի այն մի քանի կանայք, ու ներքին նուրբ հպարտությամբ աջ ու ձախ նայում, հպարտության մի բաժին էլ արդեն տասնվեց տարեկան Սարգսի կողմ նետելով:

Ամեն անգամ Սարգսի ծնվելու պատմությունը լսելիս ոտքերս ավելի ամուր եմ զգում այս հողին: Ինձ ճիշտ եմ զգում:

Ես Սարոյանի պես մեծահոգի չեմ, որպեսզի կարողանամ ասել` ես, իհարկե, ոչ ոքի  չեմ դիմում…, դրա համար էլ դիմում եմ. «երբ հանկարծ նորից որոշեք ազատագրված շրջաններն ինչ-որ մեկին նվիրել, խնդրում եմ, եկեք մեր գյուղ`Քաշաթաղ, գյուղ Վաղազին. եկեք, էս «անպետք հողերում միասին գտնենք Սաքոյի պորտալարի թաց հետքերը»:

Մեր գյուղը քրդաբնակ է եղել: Հիմա էլ, շատ տների կառուցման թվականների կողքին կարելի է գտնել Քուրդ Ահմեդ կամ Վագիֆ մակագրություն, փլատակների տակ` ոչ հայատառ գրքեր: Իսկ ձորերում` քրդացումից ավելի վաղ շրջանի հայկական խաչքարերի կտորներ: Գերեզմանոցներում` խաչքարի վրա քրդի անուն փորագրած: Էդպես է: Վերահայացել է 1996–ին:

Սարերի մեջ է, ու թե շշուկդ մի քիչ բարձր ստացվի, կթվա`կռիվ ես անում:

Շշուկները, սակայն, գյուղում բարձր չեն ստացվում: Ու կիսաձայն շշուկներն ասում են, թե էս ավերակների պատճառն այնքան պատերազմը չէր, որքան հետպատերազմյան վերաբնակեցումն ու մարդիկ, որ ճիշտ տեղում չէին հայտնվել: Ասում են` կարմիր տանիքներով այս գյուղից տան շինանյութը գիշերով քիչ-քիչ հեռանում էր: Հետո հեռացան մարդիկ: Հետո մնացին նրանք, ովքեր չվախեցան պորտալար կտրել:

Մնացին նրանք, ովքեր համահայաստանյան սուխոյ սպիրտի տարիներից շատ հետո էլ տարիներ  շարունակ պարկով ալյուրը մեջքով էին բերում` քառասունվեց կիլոմետր: Ճանապարհի կեսին, ասում են, մթնում էր, ու հատուկ կրակի համար հետներն իջեցրած ռետինե խողովակն էին վառում` քիչ-քիչ լուսավորելով իրենց ճանապարհը: Վերաբնակների քարավանն էլի Բերձորից գյուղ էր գալիս: Ձների մեջ: Ցեխաջրերի: Պարկով ալյուրն ու երեխաներին շալակած: Չգտած ուտելիքի ցուցակն ու վերջին դրամները գրպաններում դրած:

- Ո՞նց եք էդպես ապրել,- ամեն անգամ բերանիցս դուրս չի թռչում այդ հարցը. սեղմում եմ շուրթս:

Ես էստեղ մարդկանց դժվարությամբ եմ հարցեր տալիս: Բոլորի ներսում ինչ-որ ուրիշ պատմություն կա պահված, որ կիսախավարում երեւացող ավերակների է նման. հեռվից սարսափելի է, ու ներս մտնել չի կարելի:

Ես այս բոլոր պատմությունները լսում եմ, երբ խոսում եմ ճանապարհներից, որոնցով գնալ-գալուց հետո մարդու որովայնում դեւեր են առաջանում: Երբ խոսում եմ նրանից, ինչ չկա, չէ, ավելի ճիշտ` կա. չկայով սկսելու դեպքում երկար է ստացվում: Գյուղն ՈՒԱԶ ունի. համարյա մարդատար, համենայն դեպս, մեզ այդպես են հաշվել: ՈՒԱԶ-ն, իհարկե, փոխադրամիջոց է: Դպրոց: Հինգ կաբինետ ունի դպրոցը` զինված միայն երեք-չորս քարտեզով, որոնցից շատերի վրա անգամ մեր շրջանը չկա` ինչ կարիք կար մարդկանց հաշվի առնել ու տպել հետխորհրդային ժամանակների ճիշտ քարտեզ:

Դպրոցը զանգ ունի: Այդ զանգից`երկաթյա զանգակ, մեջը (ներողություն ոչ հայերեն բառի համար)` պրովուդ, ես առաջին անգամ այստեղ կախած եմ տեսել կովերի վզին: Ու եթե մի անկիրթ կովիկ համարձակվում է խրտնած վազվզել դպրոցի բակում, երեխաներն ուրախացած վեր են թռչում`զանգը տվեց:

Զանգը`մեջը պրովուդ (ներողություն ոչ հայերեն բառի համար), իմ առաջին լուրջ ծակոցն էր սրտում ու խեղդած հարցը` քսանմեկ տարի: Քսանմեկ տարի:

Գյուղը խանութ չունի: Ու եթե հանկարծ սխալ հաշվարկ արիր ու հացդ պրծավ… Մեկ էլ կհայտնվի վերեւի հարեւան Շուշիկ տատն ու ալյուր կբերի՝ թթխմորով ու մի քանի լավաշ: Ու թե բախտդ բերեց՝ վառարանի վրա թխածդ հացը կստացվի, իհարկե, առաջին հինգ անգամը չենք հաշվում:

Իմ առաջին հաց թխելն եմ հիշում: Տանս վերեւում երկու սպիտակագլուխ արծիվ էր սավառնում` հպարտ, անվախ, արհամարհելով ներքեւում գտնվողներիս: Բարակ մատներս ալյուրով տրորում էին աղն ու ջուրը, ու ես հաց թխելու մտքից հասունանում էի էնպես, ինչպես խմորն է հասունանում` թխվելուց առաջ:        

Գյուղում ապրելու առաջին ամսում գրված անհասցե մի երկտող եմ փայփայում. «Գիտե՞ս` ինչու չեմ մեռնում: Երեկոյան, երբ տուն էի գալիս, տանս շեմքի հատակը նոր էր, նոր` կարմիր փայտերով մեխված: Իմ աշակերտներն են մեխել, տեսել են, որ կիսատ-պռատ է, եկել, մեխել են: Ես էդ հատակին նստած ինչպե՞ս մեռնեմ»:

Գյուղում խնդիրներն իմուքո չեն անում: Դու քեզ համար նստած սոխ ու հաց կուտեիր, մեկ էլ շըրըխկ՝ ներս կմտնի հարեւաններիցդ մեկը, գլխով կբարեւի, սուս-փուս կգնա, կմեխի ցանցավոր պատուհանդ ու էդպես սուս-փուս էլ հետ կգնա:

Խնդիրներն իմուքո չեն անում, բայց զարմանքներիդ համար մի պատասխան ունեն. առաջ էս էլ չկար:

Գյուղում, արդեն ասացի, շշուկները կիսաձայն են: Վերջին օրերի շշուկներում ասում են, թե կարող է՝ դպրոցը փակեն, երեխաներին տանեն կողքի գյուղեր: Շշուկներն ասում ու նայում են իրենց կարմիր տանիքներով տներին: Դպրոցը փակել՝ նշանակում է ինը ընտանիքներից յոթին թողնել գործազուրկ, երեխաներին լցնել մի խարխուլ պազիկ ու ձմռան բքին տասնհինգ կիլոմետր սառած ճանապարհով տանել կողքի գյուղեր: Դպրոցը փակել նշանակում է՝ գյուղը լցնել մի խարխուլ պազիկի մեջ ու հետեւից աչքերին սեղմել կարմիր թաշկինակը. չգիտեմ՝ ով, չգիտեմ՝ ինչու կարմիր: Գիտեմ միայն, որ կետեր կան, որոնց շոշափել է պետք մոտիկից, ներսից, քարտեզից մարդիկ չեն երեւում, քարտեզի վրա հեշտ է իրար միացնել գյուղերը, դպրոցները, քարտեզի վրա մարդկանց աչքերը չեն արցունքոտվում, քարտեզի վրա ամբողջ ձմեռ քիթիկը ֆսֆսացնող պստիկ Հասմիկի աչքերի փայլը չի երեւում:

Ու գիտեմ, արդեն ներսից գիտեմ, որ սխալներ կան, որ պետք է գալ, ուղղել սկզբնակետից: Որ գյուղն էսպես՝ օդում կախված չի ապրելու: Ճանապարհ է պետք, աշխատանք է պետք: Պետք է, որ մարդկանց փոքր, շա՜տ փոքր հնարավորություն տրվի՝ գործ սկսեն: Պետք է, որ գայլի ձեռքից խլելով պահած իրենց անասունը կարողանան վաճառել, մեղրից կարողանան օգուտ ստանալ, չմնալ վարչական աշխատանքի հույսին: Որ ճանապարհ լինի, աշխատանքն էլ կլինի: Աշխատանք լինի՝ մարդ կլինի, մարդ լինի՝ երեխա կլինի, երեխա լինի՝ դպրոց կլինի, դպրոց լինի՝ գյուղ կլինի: Գյուղը կլինի: Կմնա: Ու գիտեք, կկատարվի հրաշքը, մարդիկ չեն գնա: Գիշերով չեն հավաքի իրերը, չեն գնա:

Կնայեն իրենց շուրջն ու քսան տարի առաջվա նման կտեսնեն՝ ինչ սիրուն է իրենց գյուղը:

Մնում է՝  հրաշք կատարվի:

Հ.Գ. Փայտի վառարանի շուրջ նստած՝ քսան տարի առաջվա գյուղն են հիշել նորից: Մեզ համար են սկսում պատմություններն ու իրենց համար շարունակում են ամբողջ գիշեր՝ կհիշե՞ս՝ գայլը մտել էր բակ, երեխուն մոտեցել, կողքիդ ընկած ավելը վերցրել, ընկել էիր էդ հսկա գայլի հետեւից, այ կնիկ, խելքդ չէ՞ր կտրել, որ չէիր վախեցել…
Ժպտում են իրար. մեր գյուղում սերը էսպիսի մի բան է:

Հետո պատմությունը շրջվում է դեպի մեր օրերը: Թուղթ ու գրիչ ենք դնում սեղանին, հաշվում, գրում-ջնջում: Քանի լիտր կաթ է լինում մեկ կովից, քանի կով պետք է գնել, ինչպես իրացնել կաթը… Ապրելու համար ուղի ենք մտածում, գյուղում իմ ասած բիզնես-պլան բառի վրա մի լավ ծիծաղել են արդեն, դրա համար էլ չեմ ասում, ասում եմ՝ հրաշք կատարվելու է:

Անպայման:

Հ.Գ.Գ. Հրաշքն արարելիս ուրիշ պատկեր եմ հիշում. Իշխանաձորի փոքրիկ բնակիչները հեւիհեւ ջուր են բերում. տնկիները պետք է ջրել, որ կպչեն հողին: Պինդ, շատ պինդ կպչեն: Իրենց նման:

Ակաթե աչքերով գեղեցիկ կինը Ռուզաննան է՝ վեց երեխաների մայր: Ազատագրված Քաշաթաղում բազմազավակ մայրերի հանդիպելն այնքան սովորական է, ինչքան նռան ծառերին հանդիպելը՝ հիմնականում ավերակների մեջ: Քաշաթաղի բոլոր համայնքներից եկել են՝ մի քանի տասնյակ բերքատու ծառեր տնկելու նոր բնակիչների նորակառույց տների բակում: Եկել են, որովհետեւ քսան տարի առաջ իրենց համար ծառ տնկող չեղավ, իրենք տնկեցին իրենց ծառերը, արմատ գցեցին ու ջրեցին, որ, շիկակարմիր մազերով Սարուխանի դույլում եղած ջրի նման ներծծվի տնկիների արմատների շուրջ, կպչի, պինդ կպչի: Իրենց նման: Քսան տարի առաջ եկան ու կպան հողին: Ու հիմա մեծի իրավունքի պես մի բան է, առաջին ծառերն իրենք են տնկում, ու կատակում են՝ մի քանի տարի անց կգանք բերքի հետեւից:

Ես էլ կգամ:

Գնալուց առաջ հողն ապրեցնողներից մեկը կոչվելու իրավունքս կվաստակեմ, ու ես էլ կգամ:

Նարինէ Վարդանեանը լրագրող է, ներկայում դասավանդում է Արցախում:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին: