Երեւան: Մեդիամաքս: Եվրոպայի խորհրդի Մարդու իրավունքների հանձնակատար Նիլս Մուիժնիկսը (Nils Muižnieks) Եվրոպայի խորհրդի պաշտոնական կայքում հրապարակել է «Հայ-թուրքական կապերի վերականգնում եւ մարդու իրավունքներ» (Armenian-Turkish Reconnections and Human Rights) վերտառությամբ հոդված:

Հոդվածը որոշ կրճատումներով ներկայացված է ստորեւ:

Պատմությունը շարունակում է միմյանցից հեռացնել հայ եւ թուրք իշխանություններին, սակայն քաղաքացիական հասարակության, մշակութային եւ ակադեմիկ շրջանակների կողմից նախաձեռնություններ են իրականացվում, որոնց նպատակն է կրկին միավորել երկու հասարակությունները:

Ապրիլի 24-ը 100-րդ տարելիցի օրն է Օսմանյան կայսրությունում հայերի զանգվածային սպանությունների, տեղահանության եւ թալանի մեկնարկի, որը հանգեցրեց Անատոլիայում հայերի գրեթե ամբողջական ոչնչացման: Մարդու իրավունքների այդ զանգվածային խախտումները եւ դրանց ցավոտ հետեւանքները խոր անդունդ են առաջացրել երկու հասարակությունների միջեւ:

Սակայն, ոգեւորիչ է տեսնել, թե ինչպես են շատերն այսօր փորձեր անում հաղթահարել այս բարդ ժառանգությունը եւ նպաստել փոխադարձ ըմբռնմանը, հաշտեցմանը եւ համատեղ պատմության վերակառուցմանը՝ ցուցաբերելով մարդու իրավունքներին ոգուն համահունչ կամք:

Երկար ժամանակ այդ թեմայի քննարկումը Թուրքիայում տաբու էր եւ անգամ քրեորեն պատժելի հանցագործություն: Վերջին տարիներին, սակայն, հետապնդումներն այդ հոդվածով ավելի սակավաթիվ են դարձել, եւ քննարկումների նոր հնարավորություններ են ընձեռնվել: Դրանք առաջացել են մի շարք զուգահեռ զարգացումների, մասնավորապես՝ թուրքերի եւ հայերի միջեւ շփումների ակտիվացման եւ Թուրքիայի ներսում քաղաքական եւ մշակութային էվոլյուցիայի շնորհիվ:

2005-ից ի վեր բազմաթիվ գիտական աշխատություններ են լույս տեսել Թուրքիայում հայկական ժառանգության վերաբերյալ: Շրջադարձային պահ հանդիսացավ հայազգի թուրք լրագրող Հրանտ Դինքի դաժան սպանությունը 2007թ., որից հետո անցյալի վերագնահատման նոր ալիք բարձրացավ՝ խթանելով ավելի բաց հանրային քննարկումները:

Այդ նոր մոտեցմամբ թուրք մտավորականները 2008թ. արշավ կազմակերպեցին եւ հազարավոր մարդիկ ներողություն խնդրեցին հայերից «Մեծ ողբերգության» համար:

Վերջին տարիներին երկուստեք նոր քաղաքացիական նախաձեռնություններ են իրականացվել, իսկ 2014թ. հայկական եւ թուրքական 8 ՀԿ-ներ Եվրամիության աջակցությամբ նախաձեռնեցին «Աջակցություն Հայաստան-Թուրքիա կարգավորման գործընթացին» ծրագիրը:

Սրանք ոգեւորիչ նախաձեռնություններ են, որոնց՝ շարունակական լինելու դեպքում կարող են հիմքեր ստեղծվել ցավոտ անցյալի հետ համակերպվելու եւ 1915թ. ժառանգության հետ կապված հարցերը լուծելու համար:

Թուրքիայի՝ անցյալի հետ հաշտեցման ցուցիչների մեկը պաշտոնական դիրքորոշման էվոլուցիան է մարդու իրավունքների այս խախտումների նկատմամբ: Պաշտոնական դիրքորոշում ասելով՝ ես նկատի ունեմ ոչ միայն թուրք առաջնորդների քաղաքական հայտարարությունները, այլեւ ինստիտուցիոնալ դիրքորոշումը, որն արտացոլվում է պատմության դասագրքերի հրատարակման, թանգարանային ցուցահանդեսների եւ մշակութային այլ միջոցառումների կազմակերպման տեսքով:

Արդյոք հանցագործները դատապարտվո՞ւմ են, եւ հանցագործությունները խոստովանվո՞ւմ են, թե՞ անտեսվում են, արդարացվում կամ նույնիսկ փառավորվում:

Երկրորդ տարրը կարող է ամփոփվել զոհերի եւ նրանց ընտանիքների կարիքներին անդրադարձի տեսքով: Չնայած փրկվածներից քչերն են այսօր կենդանի, նրանց ժառանգներից շատերը նույնպես տուժել են կատարվածից: Մարդու իրավունքների մոտեցումը փոխհատուցման տարբեր ուղիներ է նախատեսում, օրինակ՝ ողբերգության ճանաչումը՝ ոգեկոչման արարողությունների, հուշարձանների կառուցման տեսքով: Դեպքեր են եղել, երբ գույքը եւ հայկական մշակութային ժառանգության որոշ հատվածներ վերադարձվել են հայերին, ինչպիսիք են Դիարբեքիրում Սբ Կիրակոս եկեղեցին եւ Սբ Խաչ եկեղեցին Աղթամար կղզում:

Այս նախաձեռնությունների նշանակությունը, այդ թվում՝ Թուրքիայի հասարակության համար, չպետք է թերագնահատվի: