Գրիգոր Զոհրապի «Փոստալը» նովելի տպագրության մասին հետաքրքիր հուշագրություն (1) կա, որի հեղինակը՝  Տիգրան Արփիարյանը (2) ներկայացնում է, թե խիստ գրաքննության պայմաններում ինչպես տպագրվեց նովելը «Մասիս» հանդեսում: Հուշագրությունը տատիկիս՝ գրականագետ Արփիկ Ավետիսյանի արխիվում է:

Գրիգոր Զոհրապի մասին ժամանակակիցների հուշերի մի մասը հավաքված է  «Գրիգոր Զօհրապը ժամանակակիցների յուշերում եւ վկայութիւններում» գրքում (Երեւան, 2006):  Երգիծագիր Հարություն Ալփիարը (3) այսպես է ներկայացնում Զոհրապին.

«Եթե փափկաճաշակ գրող մը չըլլար՝ երբեք չպիտի ներէր իր մօրը, որ զինքը գեղեցիկ աղջիկ մը ծնած չէ: Կը սիրէ որ ամեն գեղեցկագէտ ու ճաշակագէտ մարդ ետեւէն երթայ, քծնէ եւ իրեն դարպաս ընէ (սիրահետել-Լ.Ա.): Բաւական է, որ թուղթի կտոր մը առջեւը, գրիչ մը ձեռքը եւ բերանը հավանայի սիկառ մը ունենայ, ամեն բան գրելու կարող է: (…) Նշանաբան. «Աշխարհք հոգս չէ»: Մասնավոր նշան. Ամեն բան ունի առանց մասնաւոր բան մը ունենալու»: Հասցէ.Երբ երեք հոգի սեղանի մը կանաչ չուխային շուրջը չորրորդ մը կը փնտռեն, սպսեցէք, Զոհրապը հեռուն չէ»  (4):

«Անիկա մէկ նիւթ միայն կը ճանչնայ`կինը»

Զոհրապի գործերի մասին հետաքրքիր քննադատական հոդված ունի  Հովհաննես Ավագյանը (5). «Ոմանք, մեր մէջ, հայ Մօփասան կոչած են զինքը (…): Բայց Զոհրապ չի ճգնիր ու թերեւս չի ալ կրնար ստեղծել այն սարսուռը, զոր կ՝ունենաս, երբ Մօփասանի (6) Կօշմարը, Մօսիէօ Փառանը, Գիժը, Չուանի մը կտորը, Վախկոտը, եւ այլ, եւ այլն: (…) Զոհրապի նորավիպական գրչին աշխարհը սահմանափակ է վերին աստիճանի: Անիկա մէկ նիւթ միայն կը ճանչնայ գրեթէ. -կինը. մշտնջենապէս իր թարմութեանը, գեղեցկութեանը մէջ մնալ գիտցող այն կինը, որ պիտի չուզէր երբեք ապրիլ այնքան երկար, որ ճերմակնային, թափեին իր մազերը, թուլնային իր միսերը, կթոտէին ծունկերը…Զոհրապին ըմբռնած կինը աղւոր պէտք է մնայ միշտ՝ ժպտելու համար ասոր անոր երեսին: Իրեն համար լկրտած խնդուք մը աւելի կ՝արժէ, քան ամենապարկեշտ, բայց կախ երես մը: Ասիկա ամէն արուի հակումն է իրապէս, բայց քչեր պիտի ունենան Զոհրապի անկեղծութիւնը՝ ելնել պոռալու զայն աշխարհի երեսին» ( ԳԱԹ արխիվ, «Փիւնիկ» հանդես, 1920, Գ տարի, թիվ V,մայիս):

Ահա եւ Տիգրան Արփիարյանի հուշագրությունը.

«Հաճելի անակնկալ մը վայելքը ունեցա կարդալով կիրակի առտվան «Ազատամարտ»-ի (7) մեջ Գ. Զոհրապի նամակը, իր 4 տարի առաջ գրված «Ծաղիկ»-ի (8) հրատարակության ձեռնարկի մը առթիվ եւ որ գրագետ-փաստաբանին դարակներուն խորեն հարություն առած ըլլալ կերեւա: Այդ գրվածքը իր գրական արժեքներեն դուրս՝ մտքիս մեջ կարթնցնե շարք մը հիշատակներու, որոնք թեեւ ոչ շատ հեռավոր անցյալի մը կը վերաբերին, անհետացած մոռացված ըլլալու պատրանք կուտան սակայն:

«Զոհրապի սկզբունքն ալ կը կայանար իր ձեռագիրներեն բառ մը պակասած չի տեսնելու մեջ»

«Մասիսի»-ի (9) հրատարակությունն է այն, իբրեւ գրական շաբաթաթերթ, որուն սերտիվ կապված էր Զոհրապին անունը՝ իր առաջին երիտասրադութենեն մինչեւ հասուն տարիք, երբեմն ինք վարելով խմբագրապետությունը ու երբեմն իր զորավոր աշխատակցությունը նվիրելով: Եվ ինչ տագնապներու, հուզումներու շրջանի մը մեջ, երբ անողոք գրաքննությունը իր ժանիքները կարկառած էր ամեն հրատարակությանց վրա, նույնիսկ վիպակներուն ու բանաստեղխականներուն: Ես ինքս մաշեցուցած ըլլալով երկար տարիներ, մտքիս տկար կորովը այդ հեւիհեւ վազքին մեջ , մոտեն ականատես եղած եմ Զոհրապին խանդոտ մասնակցությանը այդ գրական գործին, առանց որեւէ նկատումի եւ շատ անգամ նյութական զոհողություններով, միայն արվեստին սիրույն:

Երբ անցյալ տարի ձեռքս առի «Խղճմտանքի ձայներ»-ը ու «Բոսթալ» հանդիպեցավ աչքիս, սիրված մտերիմ մը վերագտնելու հմայքը կրեցի, վասնզի այդ նորավեպին հրատարակությունը 1900-ի «Մասիս»-ին մեջ, իր արկածները ունեցած էր եւ քիչ մնաց , որ լույս չտեսներ, եթե հնարավորություն մը զբաղեցներ թերթին վարիչը, որ պատիվ ունի ստորագրելու այս տողերը: Զոհրապի անունը սոսկում կազդեր ավագ գրաքննիչ Մինաս էֆ. Կամսարի, որուն ականջները լեցուցած էին այն ատենի Մաթպաարին (10) նրբանցնքրեուն մեջ, թե բուռն հոդվածներ կը գրե եւ թե պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնել:

Գրիգոր Զոհրապի ձեռագիրը

 

Դժվարն հոն էր, որ Զոհրապի սկզբունքն ալ կը կայանար իր ձեռագիրներեն բառ մը պակասած չի տեսնելու մեջ:

Ինչպես հաշտեցնել այս երկու ծայրահեղությունները: Անքուն գիշեր մը անցուցի «Բոսթալ»-ը տպարան հանրնելե առաջ: Հարկ էր կամ հրատարակել զայն ամբողջությամբ եւ կամ հրաժարիլ այդ գոհար նորավեպեն, որ թեեւ քաղաքական գույն մը չուներ, բայց ընկերային ու ընտանեկան «ազնվաշուք» -ներուն դեմ, որ ապահովապես պիտի գայթակղեցներ Մինաս էֆենտին: «Մեծ աղաներուն դեմ գրել չըլլար». այս էր արդեն իր ինքնաստեղծ հանգերգը պետական ճնշիչ մթնոլորտեն ներշնչված: Ամբողջ ձեռագիրը ընդօրինակեցի՝ վերնագիրը վերածելով «Աղախինի մը պատմություն»-ի՝ ստորագրության տեղ դնելով «Ետուարտ»: Արտաքին երեւույթեւ փակված էր:

Եվ ահա ներս կը մտնե Մինաս էֆենտին:

-Ի՞նչ ունիս տեսնենք այս շաբաթվա թիվին մեջ:

- Ոչինչ, Մինաս էֆենտի: Խմբագրական մը ուսումնական խորհրդի վրա:

-Քննադատական չի՞ գտնվի մեջը:

-Բնա՜վ:

-Ուրի՞շ:

-Ոտանավոր մը:

-Եթե Արփիարեն է, կարդամ:

-Ո՜չ, Սիպիլեն:

-Անոր գրչի վրա վստահություն ունիմ, անցիր:

հետո ավելցուցի վարանոտ շեշտով մը. «Ընդարձակ նորավեպ մը կա…»:

Բարեմիտ գրաքննիչը ցատկեց տեղեն. այս բառը ցնցած էր զինքը, վասն զի իր կես ամսաթոշակը կտրված էր վիպական ազատաշունչ հրատարակություն մը արտոնած ըլլալու համար:

-Վտանգավոր բան մը չէ, Մինաս էֆենտի,-հարեցի համոզիչ ձայնով մը,- պարտիզակցի աղախինի մը կյանքը:

-Հեղինակը ո՞վ է:

-«Ետուարտո», արտոնատեր Յարճանյան էֆենտիի որդին, բժիշկը:

-Շատ լավ, ուրեմն կարդալու պետք չիկա:

Մեկնեցավ գնաց՝ առանց բան մը կարդալու, ամբողջ ձեռագիրը ամրագրելով: Ըրածս վստահության զեղծում մըն էր, բայց անվտանգ: «Բոսթալ»-ը փրկված էր. այս պետք էր ինծի:

Շաբաթ առտու հրապարակ կելլեր «Մասիս»-ը՝ մեծ աղմուկ հանելով մանավանդ Գատըգյուղի ու բերայի ջոջ դասակարգերուն մեջ, որ գայթակղություն սփռեց՝ մինչեւ ժողովրդական խավերը հիացումով լափած էին Զոհրապի նորավեպը: Կը նախազգայի, որ փոթորիկ մը պիտի պայթեր գլխուս:

Երկուշաբթի առտու Մինաս էֆենտին ներխուժեց խմբագրատան գրասենյակես, ինք որ կեսօրեն առաջ դուրս չէր ելլեր տունեն, ու այլայլված ձայնով մը.

-Պռավո, Տիգրան, այս խաղը ըրիր ինծի, «Բոսթալ» վերնագիրը ու Զոհրապին ստորագրությունը ծածկելով ինձմե: Տեսնենք այսօր Մաթպաարին մեջ աղմուկ պիտի ըլլա: Հըֆզի պեյին աչքին երեւալու չէ:

Հանդարտեցուցի զինքը. պատասխան չունեի տալու: Օրեր հաջորդեցին օրերուն, շաբաթը անցավ, ձայն չեղավ բարեբախտաբար: Մինաս էֆ. չի խրատվեցավ այս միջադեպեն, վասն զի ազնվասիրտ անձ մըն էր ու մինչեւ վերջը միշտ նույն կույր վստահությունը ունեցավ իմ վրաս, որուն շնորհիվ հրատարակվեցին «Մասիս»-ին մեջ ոչ միայն Զոհրապին արձակներն ու ոտանավորները, այլ մինչեւ իսկ արտասահմանի գրագետներե ղրկած հոդվածները.-ավելորդ է ասել՝ ծածկանունով: Այս շրջանին մեջ գրագետ փաստաբանին 2 գրվածքները միայն չը համարձակվեցա առնել՝ խափանումի մը վախեն: Նուրյան էֆենտիի եւ Վահան վարդապետի (11) ուրվագիծներե մեկը՝ «Անհետացող դեմքեր»-ու եւ մյուսը «Ծանոթ դեմքեր»-ու շարքին մաս կազմող, որոնք սահմանադրությամբ հռչակումեն ետք միայն կրցան հրատարակվիլ, այս էջերուն մեջ, կարծեմ:

…Պետք է շեշտել, սակայն, որ այդ շրջանը ճշմարիտ մարտիրոսություն մըն էր պոլսահայ թերթերու վարիչներուն եւ անոնց հանդուգն աշխատակիցներուն համար, որոնց դրոշակակիրը հանդիսացավ Գ. Զոհրապ ՝ իր անուղղակի, բայց հպարտ մաքառումներովը սանսյուռ ճնշումներերուն դեմ»:

Լիլիթ Ավագյան

Ծանոթագրություն

1.Այս հոդվածը տպագրված է 1910 թ.-ին, Կոստանդնուպոլսում, «Ազատամարտ» օրաթերթի 178-րդ համարում:

2. Տիգրան Արփիարյան, 1854-1914, հրապարակախոս, խմբագիր, Արփիար Արփիարյանի եղբայրը: Խմբագրել է «Մասիս» հանդեսը, որի խմբագիրը 1892 թ.-ին Գ.Զոհրապն էր:

3. Հարություն Ալփիար, 1864-1919, լրագրող, երգիծագիր:

4. Նկատի ունի Զոհրապի սերը թղթախաղի հանդեպ:

5. Հովհաննես Ավագյան, 1882-1959, ամերիկահայ գրականագետ, գրող, լրագրող:

6. Գի դը Մոպասան, 1850-1893, ֆրանսիացի նովելիստ, անսպասելի ավարտով պատմությունների վարպետ:

7. «Ազատամարտ», Կ.Պոլիս, 1909-1914:

8. «Ծաղիկ», հասարակական, գրական տասնօրյա հանդես, Կ.Պոլիս, 1886-1905 (ընդմիջումներով):

9. «Մասիս», հասարակական-քաղաքական, գրական թերթ, Կ.Պոլիս, 1852-1884՝ օրաթերթ, 1884-1908 թթ.՝ շաբաթաթերթ:

10. Մաթպաար, գրաքննություն իրականացնող տեսչություն:

11. Նուրեան էֆէնտիի եւ Վահան վարդապետի Ուրուագիծները:  Օհաննէս Նուրեան, «Ազատամարտ», 1909, Վահան վարդապետ Տէր Մինասեան,  «Շիրակ» հանդես , 1905 թ., «Արտավազդ» կեղծանունով: